Bu gün Qərbi Avropada Bakı və Azərbaycan haqda yazılan romanlar doymaq bilinmədən oxunur. Bu çoxşəkilli və rəvayəti mümkün olmayan kitabları necə izah etmək olar? Burada Parapetin şeytani yol göstərəninə və Azərbaycanın cəngəlliklər kitabına, Moskva-Bakı qatarı ilə səyahətə və Muğan çölü haqda qoşmaya, Bakı meşşanlığının sosiologiyasına və Abşeronun ölülər kitabına, fövqəltəbii Bakı şəhərinin tarixinə və günümüzün azərbaycanlı qəhrəmanının portretinə və bir çox başqa şeyə rast gəlmək olar.
Məsələn, bu romanlarda Cəlil Məmmədquluzadə – tənha ahıl, hər şeydən ümidini kəsmiş və özünə yer tapmayan kişi haqda oxumaq olar. “Keçəl, 62 yaşlı, öpüşə illərdir həsrət qalan” Cəlil 20-ci illərin Bakısını dolaşır, “bozbaşlığın parodiyası olan” ədəbiyyatçıların yeməkxanasında qidalanır, məftun olmuş halda yarıboş kinozalda Baston Kitonun çəkildiyi filmləri izləyir, “milli-şurəvi” haqda fikir edir və qəbizlikdən əziyyət çəkir. Digər səhifələrdə, ərəb şeyxləri əfsanəvi quş axtarışında ciplərdə Şirvan qoruğunda şütüyürlər, keçmiş bakılı isə Bakını şəhərin gözləri ilə görməyə və eyni zamanda Xəzər neftini sirrini açmağa çalışır. Almanlar və fransızlar şəhərin 90-ci illərdə necə “qaynadığı”, uşaqların Qalada ağ royal üzərində sal daşlarında sürüşməsi, Elçibəyin avtobus dayanacağında çıxış etməsi, ximeralı evin 5-ci mərtəbəsindən üzütüklü insanın anidən yıxılması haqda oxuyurlar.
Bu romanlarda cənubluların ağzınacan dolu çayxanalarda oturduqları “azəri türklərin paytaxtından” bəhs edilir. Burada “ölünü belə dirildə biləcək” “nanə-cövhər əlavə olunmuş qızıl ağac rəngli əsrar” süzürlər. 70-ci illərin sonlarının Fəvvarələr Meydanına əbədi tələbələr – sürtülmüş pencəklərə və “geydirmə moxerdən olan tikanlı, zəhərli şərflərə bürünmüş” arıq “ac bəylər” yığışır. Onların böyründə isə yumru dümbüllü, ətli baldırlı, evdə belə sevimli kürk papaqlarını çıxarmayan “harınlar” kastası oturur. “Ləzzət ulduzu” onları “isti, yumşaq, yağlı və şirin” təamlar dadmaq üçün Parapetə aparır. “Mərkəzində hürk və palma olan asfalt dairəsi olan”, “amfiteatrın üst halqalarının sakinləri olan” “hislənmiş” dağlıların düşdüyü mərkəzi parka. Təhlükəli, qəddar – “köynəyin qolunda gizlənən ülgücü hər an işə salmağa hazır olan” dağlılar, şəhərlilərdə qorxu hissi oyadır, yaxasında mərhum qohumlarının şəklini daşıyır, kasta kimi çıxış edirdilər. Bu gün avropalılar Azərbaycandan bəhs edən sadaladığımız iki möhtəşəm romandan məhz bunu və başqa şeyləri öyrənirlər.
Söhbət bakılı Aleksandr Qoldşteynin “Famaqustanı yaddan çıxarma” (2004) və Sumqayıtda doğulmuş Aleksandr İliçevskinin “Fars” (2010) kitablarında gedir. Hər iki kitab 2016-cı ildə Almaniyada tərcümə və çap edilib. “Fars” isə nüfuzlu fransız nəşriyyatı “Qallimar”-da işıq üzü görüb. Bizim müəlliflərin kitabları Almaniya, İsveçrə və Fransada əla tənqid alaraq dərhal Qərb ziyalılarının ürəyinə yatdı. Tənqidçilər və ədəbiyyatçılar gözlənilməz, çoxsəviyyəli mətnlərdən heyran qalıb onların qüvvəsini, mozaikliyini və tükənməzliyini vurğulayırlar. Azərbaycan haqda romanları hərdən kaleydoskopla, hərdən arı pətəkləri, hərdən isə hazırlıqsız oxucunu götürüb aparan fikirlər dalğası ilə müqayisə edirlər.
Beləliklə, Bakı və Azərbaycan haqda dünyanın ən məşhur müasir romanlarını rusdilli mühacirlər yazıb. Bu günün azərbaycanlısının mövqeyindən onlar marjinal, dönük və autsayderdirlər. Onların baxışı – özününkülər arasında yadların – qərəzsiz, amansız, öyrənən, maraqlanan, təzə baxışıdır. Onlar nə yurdsevər, nə müxalifətçi, nə nostaljik, nə də skeptikdirlər. Onlar müxtəlif mədəni şifrlərdən və diskurslardan yaxşı başı çıxan 90-ci illərin mühacirləridir. Qərbli oxucuya İliçevskinin və Qoldşteynin mənbələri sirli və əlçatmaz gəlir. Onların eyniliyi hibriddir: burada Sovet dönəminin beynəlmiləl Bakısının, mədəni kosmopolitin hərtərəfliliyinin və yəhudi köklərinin qatqısı var. Hər şeyin əsasında isə “vəfalı qunduz – rus dili” durur. Məhz buna görə, müəlliflər, sezilmədən onların möhtəşəm romanlarını strukturlaşdıran, yeni yaxınlıq və distansiya, özününkünün və yadın, tanımanın və yenidən cəhətlənmənin müxalifliyini qurmağı bacarırlar.
Onlar son dönəmdə tanınmaz dərəcədə dəyişmiş doğma yurdlarını yenidən kəşf etməli idilər. Bir tərəfdən, roman yazmaq – sözsüz ki, doğma vətəni axtarmaqdır, lakin, digər tərəfdən – kütləvi “bakılı-qəribçi” ədəbiyyatdan fərqli olaraq, onların baxışı tamamilə həm santimentlərdən, həm də bütləşdirilmədən məhrumdur. Bəlkə də, onları əsl azərbaycanlı adlandırmaq olmaz, yaxşı bəs onda onlar kimdir? Çünki məhz onlar parlaq şəkildə bizim ölkəmizin və paytaxtımızın mozaik dünyasını üzə çıxarmağı bacardılar. İctimai rəyin olmaması onu göstərir ki, sual hələ də cavabını tapmayıb: həqiqətən də İliçevski və Qoldşteyn doğma yurdlarında, Azərbaycanda özününkülərin içində yaddırlar?
Nowadays, newly translated novels about Baku and Azerbaijan are read in Western Europe with awe. How to describe this varied books which are impossible to retell? Here you can find demonic guide of Parapet and book of Azerbaijani jungle, Moscow-Baku train trip and saga about Mughan steppe, sociology of Baku philistinism and Absheron’s book of the deads, story of supernatural Baku city and portrait of Azerbaijani hero of our time, and many other things. For example, in these novels you can read about Djalil Mamedkulizade – devastated and restless lonely elderly man. “Bald, 62 years old, not kissed for a long time”, he wanders around Baku of twenties of the last century: walks along the boulevard, dines at the “chipjack” writers’ canteen, enchanted watches movies with Baston Keaton in a half-empty cinema, thinks about “national-soviets” and suffers from constipation. On other pages, the Arab sheikhs travel by jeeps along the Shirvan Conservancy Area in search of a mythical bird, and the former Bakuvian tries to see Baku through the eyes of the city itself and on other hand reveal the secret of Caspian oil. The Germans and the French read about how the city “was swarming” in the nineties, how children in the Icheri Sheher Fortress rolled on the pavement on a white piano, Elchibey spoke at the bus stop, and suddenly a man with an unshaven face fell from the fourth floor of the house with chimeras.
These very novels describe how southerners sit in crowded teahouses and talk about the “capital of the Azeri Turks”. Here pours out a “mint-flavored drug with mahogany color”, which “would bring to life a dead horse”. On the Fountain Square of the late seventies, eternal students – thin “raznochinetzs” in rusty jackets and “prickly poisonous scarves of the pseudo-mohairs”. Next to them is a cast of “well-fed”: with rounded bellies and “loins of thighs,” which even at home do not take off their favorite tuxedo hats. “The star of pleasure” takes them to Parapet, “for enjoying the warm, soft, fat and sweet.” To the central park, where the “asphalt pancake, in the center of which there is a hump and a palm tree”, also descend the “charred” Daglis, “the inhabitants of the upper rings of the amphitheater.” Dangerous, fierce – “ready to use a razor, hidden in their sleeves”, they aroused fear of the townspeople, carried a photograph of the deceased relative on the lapel, acted as a caste. Today Europeans learn about this and many other things from the pages of two outstanding novels about Azerbaijan.
It’s about the books of the Bakuvian Alexander Goldstein`s “Remember Famagusta” (2004) and the Sumgait-born Alexander Ilichevsky’s “The Persian” (2010). Both novels were translated and published in Germany in 2016, and “Persian” was published by prestigious French publishing house – “Gallimard”. The books of our authors got outstanding critics in Germany, Switzerland and France and immediately achieved respect of Western intellectuals. Critics and literary critics admire unexpected, multilevel texts and note their power, patchiness and inexhaustibility. Novels about Azerbaijan are compared with a kaleidoscope, then with bee honeycombs, then with a wave of associations swallowing an unprepared reader.
So, the most famous contemporary novels about Baku and Azerbaijan are written by Russian-speaking emigrants. From the perspective of today’s Azerbaijani, they are marginal, renegades, outsiders. Their position – position of strangers among their own – impartial, merciless, knowing, inquisitive, interested, fresh. They neither patriots nor oppositionists, not nostalgic and not skeptics. They are migrants of the nineties, well-oriented among various cultural codes and discourses. For the Western reader, the origins of Ilichevsky and Goldstein seem mysterious and subtle. Their identity is hybrid: here you can find the mixture of international Baku of the Soviet era, and the omnivorous cultural cosmopolitan, and Jewish roots. And in the basis – ” loyal marmot – Russian speech.” That’s why Ilichevsky and Goldstein manage to build new oppositions of intimacy and distance, their own and others’, recognition and reorientation, which gradually structured by their wonderful novels.
They had to rediscover their native land, which has changed so much in recent years. On the one hand, writing novels is undoubtedly a search for a native place, but on the other – unlike the mass “Baku-nostalgic” literature – their view is completely devoid of both sentimentality and idealization. Probably, they can not be called full-fledged Azerbaijanis, but who are they then? After all, they were able to clearly reveal the mosaic world of our country and its capital.
Judging by the lack of public reaction, the question remains open: are the emigrants Goldstein and Illichevsky foreigners among their own in their petite patrie, in Azerbaijan?
VarYox 2018-ci ildə yaranmış onlayn incəsənət və mədəniyyət portalıdır. Yerli və xarici incəsənət xəbərlərini, yenilikləri paylaşırıq. Rəngli video kontentlərimiz, analiz və resenziyalarımız, podkastlarımız yenilikçi və yaradıcı komandamız tərəfindən dayanmadan bişirilib isti-isti sizə təqdim edilir.
