Kimdir insan?

Müstəmləkəçilərin insanların saxta iyerarxiyasını yaratmaq üçün kəşf etdiyi miflər barədə

İmmanuel Kant 1777-ci ildə yazdığı ‘Müxtəlif İnsan İrqləri Haqqında’ işində deyirdi: “Biz bitkilərin fərqli rənglərdə olma səbəbini artıq onların tərkibində dəmirin miqdarının fərqi ilə izah edə bilirik”. O, davam edirdi ki, insanların qanında da, bütün heyvanlarda olduğu kimi dəmir var, yəni insanların dərisinin fərqli rənglərdə olması səbəbi də məhz bu olmalıdır. Kant, bu fərqli dəri rənglərini dörd qrupa bölmüş və birincisinə Şimali Avropanın ‘rütubətli soyuğundan’ olan ‘nəcib sarışın’ adını vermişdi: “ağların … bədənlərindəki mayedə dəmir əriyib, bu onu göstərir ki, bu insan növündə mayelər mükəmməl qarışır və onlar digər insan növlərindən daha güclü olur”. “…Zənci,” Kant davam edirdi, “öz iqliminə tam uyğundur, yəni güclüdür, bədəni iridir və çevikdir. Amma vətəni onu hər şeylə təmin etdiyi üçün o həm də tənbəldir, laqeyddir və vaxtını boş işlərə sərf edəndir”[1].

Bu gün Kantın sözlərinə irqçi və qərəzli deyirik. Həm də elmdə artıq öz qərəzini təsdiq edən düşüncə tərzi deyilən bir termin var. Britannica lüğəti bu termini belə izah edir: “öz inanclarına uyğun məlumatlar axtarmaq və ya mövcud məlumatları öz inanclarına uyğun təhlil etmək”. Kantı misal olaraq götürsək, o, irqlər haqqında nəzəriyyəsini formalaşdırmazdan öncə ağ irqin üstünlüyünə inanırdı və fikirlərini bu qərəzin təsiri altında yazırdı.

Müstəmləkəçilik də məhz bu cür yaranır və genişlənirdi. Müstəmləkə olunan xalqların aşağı səviyyəli olduğunu sübut etməyə çalışan ‘tədqiqatlar’ təqdim olunurdu, ‘yazılar’ yazılırdı, ‘konfranslar’ təşkil edilirdi. İşğala, başqasının torpaqlarına yerləşməyə, zorakılığa və istismara bərabət qazandırmaq, baş verənlərin doğru, hətta vacib olduğunu sübut etmək üçün məqsədli şəkildə fərqli miflər yaradılırdı. Həm Avropa, həm də Rusiya müstəmləkə imperiyalarının yaratdıqları miflər iki qütblülük konsepsiyası üzərində qurulurdu: Avropa sivildir digər xalqlar isə qeyri-sivil; Avropa mürəkkəbdir, digər xalqlar isə bəsit düşüncəli; Avropa təhsillidir, digər xalqlar isə primitiv; Avropa mədənidir, digər xalqlar isə vəhşidir və s.

1852-ci ildə İngiltərənin Liverpul şəhərində əsası qoyulmuş və məqsədi Qərbi Afrika limanları ilə ticarət etmək olan Afrika Buxar Gəmisi Şirkətinin bəyannaməsində təsisçilər “ictimaiyyətə bizi, cahil qitəni sivilləşdirən möhtəşəm qurumlardan biri kimi məsləhət görə bilərsiz”[2] cümləsi ilə öyünürdülər.

Rusiya İmperiyası düşünürdü ki, müstəmləkələrində yaşayan insanlara düzgün yol göstərməli və onları sivil etməlidir. İmperiyanın siyasətçilərindən biri olan Vasiliy Veliçko 1906-cı ildə Qafqaza həsr etdiyi kitabında belə yazırdı: “Hər yerdə olduğu kimi bizim Cənubi-Asiya əyalətimizdə də rus hakimiyyətinin müdaxiləsi yerli xalq kütlələrinin mənəvi tərəqqisinə və azadlığına xidmət edir, çünki onların müdafiə olunmağa və mərhəmətə ehtiyacı var”[3]

Sovet İttifaqı bütün üzv dövlətlərin ittifaqa ‘könüllü’ qoşulduğu yalanını, və nəticədə onların Rusiya imperiyasının zorakılığından azad olduğunu, insanlar arasında savadsızlığın aradan qaldırıldığını və rifahın yüksəldiyini təbliğ edirdi. Əslində isə, Moskvada Rusiyanın müstəmləkə istəklərini davam etdirən növbəti, daha repressiv və zorakı imperiya qurulmuşdu.

Tarixçi Joy Neumeyerin doğru olaraq dediyi kimi, “Rusiya, Kommunist Partiyası, paytaxtı və ya Elmlər Akademiyası olmayan yeganə Sovet respublikası idi. Bu boşluqlar ‘Rus’ və ‘Sovet’ anlayışlarının narahatedici şəkildə üst-üstə düşməsinə gətirib çıxarırdı”[4]

Keçmiş keçmişdə qalırmı?

İmperiyalar süqut etsə də, onların qoyub getdiyi miras bu günümüzü formalaşdırır. Biz hələ də mədəniyyətləri iki yerə (inkişaf etmiş, üstün olanlar və geridəqalmış, aşağı səviyyəli olanlar) bölürük. Müstəmləkəçilikdən qalan bu zərərli bölgü özünü siyasi, iqtisadi və ətraf mühit irqçiliyində, dehumanizasiyada, mədəni imperializmdə və müstəmləkə olmuş xalqların daxilindəki yetərsizlik duyğusunda göstərir.

Son imperiyanın, SSRİ-nin dağılmasından onillər keçsə də, biz Azərbaycanlılara və Qafqazın digər xalqlarına qarşı Rusiyada ‘Qafqaz millətinin nümayəndəsi’ irqçi termini istifadə edilir. Daha çox cinayət işlərinin təsvirində istifadə edilən bu qərəzli ifadə bizi mənfi mənada stereotipləşdirir, bizim insanlığımızı və müxtəlifliyimizi əlimizdən alır.

Biz özümüz də, bu kolonial düşüncə tərzini davam etdirərək tez-tez özümüzü dehumanizə edirik və öz millətimizi vahid və dəyişməz, çox zaman mənfi xüsusiyyətlərə malik, “dahilik və mükəmməllik qabiliyyəti olmayan … təbiətən “geridəqalmış”, “tənbəl” və “bəsit”’[5] homogen bir qrup kimi görürük.

Siyasi nəzəriyyəçi Raceev Bharqavanın sözlərinə əsasən: “Hər hansı bir insan qrupu yadlarla qarşılaşanda, onları kobud şəkildə stereotipləşdirir və onları fərdləri bir-birindən fərqlənməyən kütlə kimi görür, sanki o qrupda hamı eynidir və qrupun ümumi xüsusiyyətləri onun hər bir fərdində var”[6].

Təəssüf ki, keçmişdə müstəmləkə olmuş bizlər elə özümüzə müstəmləkəçilərimizin gözü ilə, ‘bir-birindən fərqlənməyən kütlə’ kimi baxırıq. Özəlliklə ziyalılar, bəzən ‘kütlələr’ sözü ilə əhalinin böyük bir hissəsini təsvir edir və onlara savadsız, səlahiyyəti olmayan və sivil olmağa ehtiyacı olan insan qrupu kimi baxır. Bu ona görə baş verir ki, ziyalılar formal təhsilə ən çox sahib olmuş və nəticədə müstəmləkəçinin düşüncə tərzi və qərəzlərinə ən çox məruz qalmış olanlardır.

Bəzi hallarda biz digər müstəmləkə olmuş xalqları da dehumanizə edirik, belə ki, onlara da keçmiş müstəmləkə imperiyalarının gözü ilə baxırıq. Qaradərili insanlar haqqında irqçi şərhlər etmək və ya Aborigen və Monqol sözlərindən anti-sosial davranışlar sərgilədiyi və ya kifayət qədər ağıllı olmadığı düşünülən insanları təhqir etmək üçün istifadə etmək bunun kədərli nümunələrindəndir. Düşünürəm ki, bu terminlər azərbaycan dilinə onların rus dilindəki eyni təhqiramiz istifadəsi vasitəsilə keçmişdir.

“Mən [Monqol] sözünün təhqiramiz ifadə olaraq və ya Daun Sindromu mənasında istifadə edildiyi ölkələrin siyahısını tutmağa başladım. Hal-hazırda siyahımda 20-dən çox ölkə var” deyə Monqol müəllif Uuqanaa Ramsay yazır[7]. O deyir ki, bu terminin yaradıcısı 1860-cı illərdə İngiltərənin Royal Earlsvud Ruhi Sığınacağında işləyən və bizim bu gün Daun Sindromlu adlandırdığımız insanları ‘tipik Monqollar’ kimi qeydə alan Con Lanqdon Daundur. Ondan sonra söz istifadədə belə də qalır. 1965-ci ildə Monqolustan Xalq Respublikası Dünya Səhiyyə Təşkilatına terminin onları təhqir etdiyi şikayətini etdikdən sonra söz Daun Sindromu ilə əvəz edilir.

Epistemoloji olaraq çarəsizikmi?

Dehumanizə edilmək (buraya qədər bir sıra nümunələrdə gördüyümüz kimi) müstəmləkə olmuş xalqların insanlığını və onların olduqları kimi var ola bilmək azadlığını əlindən alır. Amma, bundan başqa, dehumanizasiya onların bilmək hüququnu alır.

Dəfələrlə şahidi olmuşuq ki, gender-əsaslı zorakılıqdan zərərçəkən qadın şəxsi hekayəsini paylaşarkən ona laqeyd yanaşılır və ondan təcrübəsini ‘dərin statistik təhlillə’ sübut etməsi tələb edilir.

Və ya, ‘məntiqinlə qərar ver, emosiyalarınla deyil’ Azərbaycanda tez-tez eşitdiyimiz cümlədir.

Hər hansı bir insanın həyat təcrübəsinin doğru olduğunu qəbul etmək üçün ondan statistik təhlil tələb etmək, məntiqə ibadət etmək və emosiyaları dəyərsizləşdirmək Aydınlanmadan Modernizmə qədər uzanan uzun bir müstəmləkəçilik dövrünün məhsullarıdır. Biz bu ‘məhsulları’ Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi olduğumuz zaman və müstəmləkəçilikdən sonrakı Avropamərkəzli qloballaşma dövründə idxal etmişik.

17 və 18-ci əsrlərdə ‘Aydınlanma’ adlandırılan dövrdə Qərbi Avropa ənənəvi olan və dövrün müasirlərinin fikrincə insanlığın tərəqqisinə mane olan bütün anlayışlara qarşı mübarizəyə qalxdı. “Bu, yeni elmlər, ağıla olan inam və genişlənən ticarət dövrü idi”, Britaniya Muzeyinin Aydınlanma Otağındakı təsvirlərdən birinin üzərində yazılıb. “Bu həmçinin”, deyə yazı davam edir, “Avropa müstəmləkəçiliyinin dünyaya aqressiv şəkildə yayıldığı və transatlantik qul ticarətinin baş verdiyi dövr idi”.

‘Rasionallıq’ və Qərb fəlsəfəsi müstəmləkəçiliklə yan-yana addımlayırdı, yəni ona paralel olaraq və ya ondan müstəqil olaraq deyil, onunla qol-qola inkişaf edirdi. Müstəmləkəçilik mədəniyyətlərə, torpaqlara və insanlara, həm də, onların var olma şəklinə, düşünmə və dünyada özlərini ifadə etmə tərzlərinə hücum etdi. Ağıl və bilik inhisarlaşdırıldı və bu monopoliyada bilik ancaq bir formada – rasional formada ola bilərdi, rasionallıq isə Qərbin əhatə dairəsi kimi təqdim edilməyə başladı.

“Yeni metod bilikli olmağın normativ qaydalarını müəyyən etdi … və fəlsəfi hegemonluğun təməlini atdı, insanlığın düşünmək bacarıqlarının normativ hakimiyyətini ələ keçirdi” deyə siyasi fəlsəfə alimi Qrant C Silva müstəmləkəçiliyin epistemoloji zorakılığına həsr etdiyi məqaləsində təhlil edir. “Bu kontekstdə” o davam edir, “’modernizm’ Qərbin irəli getməsinə və özünü üstün hesab etməsinə bəraət qazandırmaq ehtiyacına cavabdır (yenə deyirəm, o mədəni mühit ki, yarımkürənin digər tərəfində kolonial zorakılıqla məşğul idi)”.[8]

İntuitiv, emosional, tarixi, spiritual, şəxsi, nəsildən-nəslə ötürülən və şifahi olan bilik artıq bilik olmaqdan çıxdı. İnsanlığın min illərlə əldə etdiyi biliklər qeyri-sivil olanlara aid olan quyuya atıldı. Artıq yazılı bilik sivil olmağın yeganə forması oldu, amma hər yazılı bilik qəbul edilmirdi. Qeyri-Avropa dillərində yazılmış tarixlər; Avropaya aid olmayan torpaqlara məxsus mədəniyyətlər, incəsənət və bilik görünməz oldu, görünən qalanı isə dəyərini itirdi.

Müstəmləkə olanlar üçün bu o demək idi ki, “dominant bilik onların dünyanı özlərininki kimi və öz şərtləri daxilində təsvir etməsinə mane oldu”[9].

Məsələn, köçəri mədəniyyətlərə artıq primitiv və vəhşi kimi baxılırdı. Bu inanc bütün müasir imperiyalardan sonra belə hələ də qalmaqdadır. Sovet İttifaqında minlərlə köçəri insan oturaq həyata məcbur edildi, mal-qaraları və örüş sahələri müsadirə edilib kollektiv fermalara qatıldı və bu proses milyonlarla insanın həyat tərzinə müdaxilə etdi, aclıqlara, məhvə və mədəniyyətlərin yox olmasına səbəb oldu.

Yazıçı və siyasi aktivist Vins Delorianın dediyi kimi, “…primitiv xalqlar stereotipi Qərb sosial düşüncəsinin təməlini təşkil edir. Bizə primitiv lazımdır ki, biz Qərb sivilizasiyasını ondan fərqləndirək və nail olduğumuz inkişafa görə özümüzü təbrik edək”[10].

İnsanların iyerarxiyasını yaratmış və rasionallıq üzərində hakimiyyəti ələ almış müstəmləkəçilik insanları dəyərli və dəyərsiz olanlara ayırdı. Nəticədə müstəmləkə edilmiş xalqlara “kifayət qədər insan olmayanlar və ya ümumiyyətlə insan olmayanlar” gözü ilə baxılmağa başlanıldı və bu müstəmləkəçilərin özləri ilə işğal etdikləri insanlar arasında “məsafə qoymasına və onların öldürülməsi və əhliləşdirilməsi strategiyalarına bəraət qazandırmasına imkan yaratdı”[11].

Müstəmləkə olmuş xalqlar ‘subyekt’ roluna düşdülər, müstəmləkəçi isə onları tədqiq edən, başa düşən və onlar üçün dünya yaradan üstün bir ‘obyekt’ roluna girdi. Subyektlər dünyanı tədqiq etmək və özləri üçün lazımi şərait yaratmaq bacarıqları olmayan passiv, uşaq kimi və bəsit ‘kütlələr’ hesab edilməyə başladılar. Onların obyektin mədəniyyəti, rasionallığı və ağlına ehtiyacları var idi. Subyektin öz mədəniyyətindən gələn biliklər etibarsız və faydasız sayılmağa başladı. Onlar öz irrasional və qeyri-sivil mədəniyyətlərinin qurbanı kimi qələmə verildilər və bu yanaşmaya görə, ‘tərəqqiyə’ nail olmaq üçün onların kənarın (müstəmləkəçinin) müdaxiləsinə ehtiyacları var idi.

 

Əsrlər boyu müstəmləkə olmuş xalqların məruz qaldığı bu prosesin artıq bir adı var: ‘epistemoloji zorakılıq’. Bu “müəyyən insanların və ya müəyyən tip insanların lazımi bilik istehsal edə bilməməsi və ya biliyi qiymətləndirə və ya anlaya bilməməsinə”[12] inanmaqdır. Nəticədə müstəmləkə olmuş xalqların insanlarında, xüsusilə də akademik fəaliyyətlə məşğul olanlarda, epistemoloji çarəsizlik – ağıldan istifadə etməyə icazələri olmaları üçün öz mədəniyyətlərindən və bununla da özlərindən imtina etməyin ağrısı – dediyimiz hal yaranır. Onların rasionallığı özlərininki yox, Qərbdən idxal etdikləri bacarıq hesab edilir. Əlavə olaraq, onların şifahi mədəniyyətləri və tarixləri, içində böyüdükləri icmaların dini və spiritual ritualları, qeyri-Avropa torpaqlarından olan yazılı tarixləri dəyərsizləşdirilir və bilik olaraq qəbul edilmir. Bütün bunlar onlarda çarəsizlik hissi yaradır və onlar öz mədəni kimliklərindən uzaqlaşmaq məcburiyyəti hiss edirlər. Bu intellektualların bəziləri kolonial davranışları davam etdirərək öz icmalarını passiv və təhsilsiz ‘kütlələr’ kimi görürlər, onlar üçün daha yaxşı gələcəyə dair qərar vermək hüququna malik olduqlarını elan edərək onları səlahiyyətsizləşdirirlər və onları gücsüz təsvir edərək qurban roluna qoyurlar. Keçmiş müstəmləkəçilərin işğal etdikləri ərazilərdə apardıqları tədqiqatlar bəzi yerli tədqiqatçıların yerlərdə apardıqları tədqiqatlardan fərqlənmir, belə ki, ‘kütlələrin’ regionlarına səfərlər edilir, onlar qiymətləndirilir, onların hekayələri əldə edilir və ‘sahədə’ yaşayanların səlahiyyəti olmadan onların daha yaxşı gələcəyi üçün strategiyalar formalaşdırılır.

“…qeyd etmək lazımdır ki, proqressiv sosial hərəkatların və akademik çevrələrin də bu fenomendə öz məsuliyyətləri var”[13] deyə tədqiqatçı Moira Perez epistemoloji zorakılıq mövzusunu işləyərkən izah edir.

Bu gün belə qlobal media kolonial standartları davam etdirərək insanları aid olduqları mədəniyyətlərə görə səlahiyyəti olanlar və olmayanlar qrupuna bölür. Məsələn, dünya mediasında ‘ağ’ qadınlar daha çox uğur hekayələri ilə, ‘ağ olmayanlar’ isə tarixən əzilənlər və öz mədəniyyətlərinin qurbanı olanlar kimi təsvir edilirlər.

Ərəb Baharı zamanı ərəb birinci xanımlarının Qərb mediasında necə təsvir edildiyini araşdıran yazıçı Elza Ibroscheva aşkar etmişdi ki, “Ərəb Baharının Birinci Xanımlarının Oriental gözlə təsvir edildiyi qənaətinə gəlmək olar, belə ki, ərəb və müsəlman qadının siyasi səlahiyyəti ancaq o qərbləşərsə mümkün hesab edilirdi, bu isə müsəlman qadını ‘bizdən fərqlənən başqaları’ qrupuna aid edən kolonial baxışın davamıdır”[14]. Siyasi cəhətdən fəal, güclü və səlahiyyətli hesab edilən qadınlar öz geridəqalmış mədəniyyətlərinin istisnaları kimi görülürdülər və bu Orientalist stereotipləri bir daha gücləndirirdi.

‘Yüksək təhsilli Azərbaycanlı qadın, təəccübləndim. Səninlə tanış olmağıma şadam’, illər öncə Bakıda ağ kişi iş yoldaşım mənə belə müraciət etmişdi. Çaşmışdım və bədənim anlaya bilmədiyim ağrı keçirirdi. Mənə qərəzli yanaşıb təhqir etmişdi, amma gənc ağlım hələ bunu anlamırdı, onun mənə kompliment etdiyindən əmin olması məni bir az daha çaşdırmışdı. İllər sonra dekolonizasiya mövzusunu araşdırmağa başlayanda bu sözləri dönə-dönə dəfələrlə xatırlayırdım və bir gün anlamışdım ki, o kişinin kolonial düşüncəsində ağıl və təhsil ‘Qərbə’ məxsus anlayışlar idi, mənim onlara sahib olmağım isə məni onun gözündə özgələrdən olanın ‘Qərbləşmiş’ variantına və nəticədə onun qəbul edə biləcəyi növ insana çevirmişdi.

 

“İnsanın biliyi haqqında yazan və onu müzakirə edən müasir fəlsəfə, Avropa müstəmləkəçiliyinin epistemoloji ədalətsizliyinin müdafiə edilməsindən başqa nədir?”[15] Qrant C. Silva.

 

Düşüncəmizi, ürəyimizi və kimliyimizi necə dekolonizə edək (müstəmləkəçilikdən azad edək)?

 

Dekolonizasiya hər iki tərəfin, həm müstəmləkə olmuş, həm də müstəmləkəçi olmuş tərəfin vacib məsuliyyətidir. Ancaq müstəmləkəçiliyin, yəni bizi dəyərsizləşdirmiş sistemin alətləri, çərçivələri və standartlarından istifadə edərək dekolonizə olmağa çalışmaq çıxış yolu deyil, dalandır, və təəssüf ki, biz tez-tez bu dalanda qalırıq.

 

Biz, keçmiş müstəmləkələr, ‘sivil’ və ‘qeyri-sivil’ ikililiyi içərisində qalaraq, durmadan sivil olduğumuzu sübut etməyə çalışırıq. Mədəni imperializmin olmadığı ədalətli bir gələcək qurmaq üçün çıxış yolu isə bu ikililiyi təkzib etmək və Avropa tarixçiliyinin saxta düzxəttli tərəqqi hekayəsindən imtina etməkdir.

 

Kimliyimizi Qərbin yazılı tarixi və Qərbin özününküləşdirdiyi rasionallıq kimi epistemoloji zorakı standartlara reaksiyalarla formalaşdırırıq. Tariximizdə Qərblə etdiyimiz mədəni mübadilələrə dair sübutlar axtarırıq, ədəbiyyatımızda, incəsənətimizdə və musiqimizdə Qərb ədəbiyyatına, incəsənətinə və musiqisinə bənzəyən nümunələr axtarırıq, və Qərbin ‘rasionallıq’ qaydalarından kənara çıxan fəlsəfi və ya spiritual yaradıcılıq nümunələrinə yuxarıdan aşağı baxırıq. Əslində isə xilas olmağın yolu rasionallığı Qərb mədəniyyətinə aid etməkdən imtina etmək, rasionallığın bütün insanların əqli keyfiyyəti olduğunu anlamaq, bəşəriyyətin biliyinin, müdrikliyinin və həyata verdiyi mənanın min illər boyu, Qərb özünü aydınlanmış adlandırmadan öncə toplandığını qəbul etmək və bu biliklərin Yer üzündə bütün mədəniyyətlərdə və icmalarda var olduğunu bilməkdir.

 

Həmçinin insan ağlının rasionallıqdan daha geniş bir potensiala malik olduğunu başa düşmək çox vacibdir. Belə ki, bilik həm elmi, həm də elmi olmayan (psevdo-elmlə qarışdırılmamalıdır) onlarla digər mənbələrdən, məsələn, duyğulardan, dəyərlərdən, adətlərdən, həyat təcrübəsindən, dinlərdən, inanclardan, spirituallıqdan və s. əldə edilə bilər və kolonial yanaşmanın iddia etdiyinə əks olaraq, insan, demək olar ki, hər zaman duyğuları ilə qərar verir.

 

Biz Avropa və Rus filosofları və yazıçılarından sitatlar gətiririk, amma onların müstəmləkəçiliyin yayılmasında rol oynayan yazılarını görməzdən gəlirik və bununla da onların müstəmləkəçiliklə əlaqəsinə fikir vermirik. ‘Keçmiş keçmişdə qalır’ və ya ‘o zamanlar bu normal idi’ demək yerinə, keçmişin bu günə təsirini qəbul etməli və bütün cəsarətimizi və resurslarımızı toplayıb keçmişin bu günümüzdə yaşamağa davam edən zorakı davranışlarını sağaltmalıyıq.

 

Amma dekolonizasiya ‘ağ olmayan irqlərdən’ olan insanların akademik sahəyə daxil edilməsi və onlara da bilik istehsal etməyə ‘icazə verilməsi’ demək deyil. Dekolonizasiya təkcə kimin məna yaratdığı deyil, həm də mənanın necə yaradıldığıdır. Dekolonizasiya özünü başqasının deyil öz gözü ilə görmək, anlamaq və ifadə etməkdir.

 

Ona görə də biz qurban və ya qurbanın tərs tərəfi olan yeni zorakı (siz bizi dəyərsizləşdirdiniz, indi biz yeni kimliyimizi sizi dəyərsizləşdirməyin üzərində quracayıq) mövqeyindən deyil, yalan və zorakı düşüncə tərzlərindən, yəni ‘əqli imperializmdən’ təmizlənərək dekolonizə olmalıyıq.

 

Məhz burada ziyalıların rolunu müzakirə etmək vacibdir. Alim Qayatri Çakravorti Spivak özünün ‘Aşağı statuslular danışa bilərmi?’ adlı məşhur məqaləsində gözəl şərh etdiyi kimi: “əzilənlərin konkret təcrübələrini ucaldanlar, amma intellektualların tarixi roluna tənqidi yanaşmayanlar görünməz təzad içindədirlər və çaşqındırlar”[16].

 

İntellektuallar öz düşüncə tərzləri və duyğularını dekolonizə etməlidirlər, çünki məhz onlar kolonial akademik sektor tərəfindən ən çox epistemoloji zorakılığa məruz qalmış və qalmaqda davam edənlərdir.

 

‘Metodologiyaların Dekolonizə Edilməsi’ adlı kitabında yazıçı Linda Tuhivai Smith dekolonizasiyada keçmiş müstəmləkə olmuş xalqların intellektuallarının rolundan geniş şəkildə yazır. O, məlumat paylaşmaq və bilik paylaşmaq ifadələrini bir-birindən fərqləndirir və bilik paylaşmaq terminini sevdiyini və istifadə etdiyini deyir, “…çünki mənim üçün tədqiqatçıların və akademik fəaliyyətlə məşğul olanların məsuliyyəti təkcə müstəvi səviyyəsində məlumatla (broşüra tipli məlumatla) paylaşmaq deyil, həmçinin məlumatın yaradılması və təqdim edilməsində istifadə edilmiş nəzəriyyələri və təhlilləri də paylaşmaqdır. Bu yanaşmanı ciddi qəbul edəndə formal təhsili az olan icmalara və insanlara daha geniş dünyanı göstərmək olar, o dünya harada ki, onlar kimi düşünən, onların mübarizələri və arzularını paylaşan və onların narahatlıqlarını onların özləri kimi dilə gətirən insanlar var. Bu insanlara maraqlı deyil və ya onlar belə şeyləri başa düşməz deyə düşünmək özündən razılıqdır. Əsas çətinlik həmişə biliyi mistik çərçivədən çıxarmaq, onu dekolonizə etməkdir”[17]. Çox razıyam.

Bu prosesdə biz özümüzə qarşı səbrli və mərhəmətli olmalıyıq, çünki özün və ‘digərləri’ barədə zərərli qərəzlər yaratmaq, onları dəyişdirməkdən və ləğv etməkdən daha asandır. “Daxili qərəzləri dəyişdirmək sadəcə bir gün düşüncəni dəyişməklə olmur; bu dərinlərdə yatan inanclarımızı daima sorğuladığımız, ömür boyu davam edəcək bir prosesidir”[18].

Bu məqaləni dekolonial tədqiqatçı Mişell Garsia-Olpun sözləri ilə bitirmək istəyirəm: “Hekayə danışan hekayəsinə sanki dua edir kimi yanaşmalıdır”[19]. Arzu edirəm ki, biz də öz işlərimizi özümüz üçün, əcdadlarımız üçün, insanlarımız üçün və bütün insanların müxtəlif, amma bərabər olduğu gələcək üçün dua edərək yaradaq.

İstinadlar

[1] “We now justifiably account for the different colors of plants by noting that the iron content of certain identifiably distinct plant juices varies”. “…the Negro, who is well-suited to his climate, namely, strong, fleshy, and agile. However, because he is so amply supplied by his motherland, he is also lazy, indolent, and dawdling”.

“On The Different Human Races” (1777), Immanuel Kant, “Von der verschiedenen Rassen der Menschen” (1777), translated by Jon Mark Mikkelsen and published in ‘Race and the Enlightenment: A Reader’, edited by Emmanuel Chukwudi Eze (Oxford: Wiley-Blackwell, 1997).

[2] “…may fairly be recommended to the public as one of the great civilising agents of the Benighted continent”.

Description plaque of the Africa Steam Ship Company Medallion, 1852, British Museum, Room 1: Enlightenment

[3] “Как везде, и на южной азиатской окраине нашей, вмешательство русской власти служит делу духовнаго развития и свободы народной массы, заслуживающей попечения и сочувствия”. В. Л. Величко. “Кавказ. Русское Дело и Междуплеменные Вопросы”. 1906. cтр. 130

V.L.Veliçko. “Qafqaz. Rus İşi və Tayfalararas Məsələlər”. 1906. səh. 130

[4] “Russia was the only Soviet republic that did not have its own Communist Party, capital, or Academy of Sciences. These omissions contributed to the uneasy overlap of ‘Russian’ and ‘Soviet’”.

“The discontent of Russia, Lenin envisioned Soviet unity. Stalin called Russia ‘first among equals’. Yet Russian nationalism never went away”, Joy Neumeyer, 5 July 2022, Aeon, https://aeon.co/essays/the-soviet-union-never-really-solved-russian-nationalism

^[5] “…incapable of greatness and excellence … inherently “backward”, “lazy” and “unsophisticated”.

“Why do many of us struggle to love ourselves as a nation?”, Afsana Tahirova, 2 January 2023, VarYox.az, https://varyox.az/analysator/struggle/

^[6] “When a group encounters strangers, it sees them only as an undifferentiated mass through a crude stereotype, as if they are all the same, each merely instantiating the broad features shared equally by all”.

“Overcoming the Epistemic Injustice of Colonialism”, Rajeev Bhargava, 12 November 2013, Global Policy, Volume 4, Issue 4, November 2013, p. 413-417

[7] “I started writing a list of countries where the term has been used in a derogatory way or to mean Down’s Syndrome. I now have over 20 countries on my list”

“The meaning of Mongol”, Uuganaa Ramsay, 23 November 2014, the BBC, https://www.bbc.com/news/blogs-ouch-30129358

[8] “The new method supplies normative conditions for what it means to be a knower … and lays the foundation for philosophical hegemony, the normative commandeering of humanity’s reasoning abilities”. “In this context ’modernity’ is a response to the need for justifying the West’s advancement and supposed superiority (again, the very same cultural milieu which is engaged in colonial violence on the other side of the hemisphere)”.

“Comparative Philosophy and Decolonial Struggle: The Epistemic Injustice of Colonization and Liberation of Human Reason”, Grant J. Silva, Southern Journal of Philosophy, Vol. 57, No. S1 (September 2019): 107-134.

^[9] “…being prevented by dominant knowledge from representing the world as one’s own and in one’s own terms”

“The End of the Cognitive Empire: The Coming of Age of Epistemologies of the

South”. Boaventura de Sousa Santos. Durham, NC: Duke University Press, 2018, 6.

[10] “…the stereotype of primitive peoples anchors the whole edifice of Western social thought. We need the primitive so that we can distinguish Western civilization from it and congratulate ourselves on the progress we have made”

Vince Deloria, Jr. “Philosophy and the Tribal Peoples,” in American Indian Thought, ed. Anne Waters (Malden, MA: Blackwell, 2004), 3.

^[11] “…as not fully human, or not human at all’, and “enabled distance to be maintained and justified various policies of either extermination or domestication”.

^“Decolonizing Methodologies. Research and Indigenous Peoples”. Linda Tuhiwai Smith. Third Edition, Bloomsbury Academic, 2021, p.xxvii, ‘Decolonizing intimacies of Aloha ‘Aina, Iokepa Casumbal-Salazar, Hawai’i’

^[12] “…that certain people or types of people are not capable of producing adequate knowledge, or will not be able to evaluate or understand it”

“Epistemic violence: reflections between the invisible and the ignorable”, Moira Pérez, 2019. El lugar sin límites, 1 (1), p. 81-98

[13]“…it should be noted that progressive social movements and the academy also have their share of responsibility in the phenomenon”

“Epistemic violence: reflections between the invisible and the ignorable”, Moira Pérez, 2019. El lugar sin límites, 1 (1), p. 81-98

^[14] “…the portrayals of the First Ladies of the Arab Spring could be contextualized within the Oriental gaze, which situates the idea of an Arab and Muslim female political agency as only possible as explicitly Westernized, essentially recirculating the colonial trope of the Muslim woman as ‘the Other’”.

“The First Ladies and the Arab Spring: A Textual Analysis of the Media Coverage of the Female Counterparts of Authoritarian Oppression in the Middle East”, Elza Ibroscheva, Feminist Media Studies, 13(5), 871–880

^[15] “With all of the treatises and discourses on the nature of human knowledge that fall within it, what is modern philosophy if not a series of apologia for the epistemic injustice of European colonization?”.

“Comparative Philosophy and Decolonial Struggle: The Epistemic Injustice of Colonization and Liberation of Human Reason”, Grant J. Silva, Southern Journal of Philosophy, Vol. 57, No. S1 (September 2019): 107-134

^[16] “The unrecognized contradiction within a position that valorizes the concrete experience of the oppressed, while being so uncritical about the historical role of the intellectual, is maintained by a verbal slippage”.

“Can the subaltern Speak?”. Gayatri Chakravorty Spivak. Marxism and the Interpretation of Culture, eds. Cary Nelson and Lawrence Grossberg. Basingstoke: Macmillan. 271–313. 1988.

[17] “…because to me the responsibility of researchers and academics is not simply to share surface information (pamphlet knowledge) but to share the theories and analyses which inform the way knowledge and information are constructed and represented. By taking this approach seriously it is possible to introduce communities and people who may have had little formal schooling to a wider world, a world which includes people who think just like them, who share in their struggles and dreams and who voice their concerns in similar sorts of ways. To assume in advance that people will not be interested in, or will not understand, the deeper issues is arrogant. The challenge always is to demystify, to decolonize”.

“Decolonizing Methodologies. Research and Indigenous Peoples”. Linda Tuhiwai Smith. Third Edition, Bloomsbury Academic, 2021, p.17

[18] “Overcoming internalised bias isn’t a matter of flipping a mental switch; it is a lifelong process of constantly questioning our deeply held beliefs”.

“The End of Bias”, Jessica Nordell. www.theguardian.com/books/2021/oct/02/the-end-of-bias-by-jessica-nordell-review-how-to-remove-your-blinkers

[19] “The storyteller must come from a place of prayer”.

“How Colonization Impacts Identity Through the Generations: A Closer Look at Historical Trauma and Education” (2018). Garcia-Olp, Michelle. Electronic Theses and Dissertations. 1487. https://digitalcommons.du.edu/etd/1487