Hələ III Aleksandrın sağlığında Hacı Zeynalabdin Tağıyev imperatordan Bakıda müsəlman qızlar üçün ana dilində təhsil ala biləcəkləri məktəb açmasına icazə verilməsini rica etmişdi. III Aleksandr bu istəyi rədd etmişdi. Onun ölümündən sonra II Nikolay taxta çıxdı. Tac mərasimi ilə əlaqədar olaraq, Tağıyev bir senatorun vasitəsilə Nikolayın həyat yoldaşı Aleksandra Fedorovnaya çox bahalı hədiyyə göndərir.
Hacı ondan Bakı Rus-Müsəlman Qadınlar Məktəbinin açılmasına yardımçı olmağı xahiş edir və çariçanı razı salmaq üçün məktəbin Aleksandra Fedorovnanın adını daşımasına nail olur. Eyni zamanda o, məktəbin cari ehtiyacları üçün illik 5% ilə 7500 rubl gəlir gətirməsi lazım olan 150.000 rubl məbləği banka köçürür. İki il sonra 1896-cı ildə məktəbin tikilməsinə icazə alınır.
5 noyabr 1896-cı ildə Nikolayevskaya küçəsindəki bir sahə, H.Z.Tağıyevin “Xüsusi Qadın müsəlman peşə məktəbi”nin binasının tikintisi üçün ayrılır. Tağıyev məktəb binasının dizaynını təcrübəli memar Qoslavskiyə həvalə edir. Binanın inşası 1898-ci ildə başlanılır, 1900-cü ildə başa çatır və 184.000 rubla başa gəlir.
Bina o qədər böyük idi ki, (864 kvadrat metr), sərbəst şəkildə ali təhsil ocağına çevrilə bilərdi. Ərazinin cənub tərəfindəki qala divarı sayəsində qapalı həyəti olan P formalı məktəb binası, şərq şəhərinin iqlim və yaşayış şəraitinə mükəmməl şəkildə uyğun gəlirdi. Binanın geniş fasadlı mərkəzi hissəsi qrup otaqları və akt zalı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Təhsil ocağının dekorasiyasında müstəsna bir yeri Nikolayevskaya küçəsinə çıxan, şərq üslubunda mükəmməl şəkildə işlənmiş əsas fasad tuturdu. Bu, öz incəliyi ilə milli romantik üslubda Azərbaycan memarlığının gözəl bir parçasını yaratmış istedadlı ustad əsəri idi.
Yerli mətbuatın Qoslavskinin inşası haqqında yazdığına görə, “məktəb binası şəhərin memarlığını, ifrat dəbdəbənin zərif sadəlik və ahəngdarlıqla əvəz olunduğu ən gözəl nümunələrindən biri kimi bəzəyəcəkdir.”
Məktəbin açılışına icazə, ən əsası isə xeyir-dua almaq üçün Hacı Zeynalabdin, Bakı ruhanilərinin ən görkəmli nümayəndələrini evinə dəvət edir. O günlərdə islama xidmət edən insanların nüfuzu mübahisəsiz idi, hər hansı bir işə, hətta ən nəcib işə belə “veto” qoya bilərdilər. Hacı Zeynalabdinin “ehtiyatsız” hərəkəti ruhaniləri çox qəzəbləndirdi. Onlar xalqı ayağa qaldırdılar. Ertəsi gün qadın məktəbinin açılması fikrini dəstəkləyən iki dini liderə qarşı təhqiramiz hərəkətlər edildi: Qazi Mir Məhəmməd Kərimin evinə kerosin tökülərək az qala atəşə verildi, Axund Mirzə Abuturabın qapılarına isə kanalizasiya tullantıları yaxdılar.
Bu vəhşilikdən sonra Hacı taktikanı dəyişdirir; müsəlman mürtəcelərin ağzını bağlamaq üçün tacir Mirzə Məhəmmədoğlunu müqəddəs yerlərə – Məkkə, Mədinə, Kərbəla, Xorasan, Qahirə, İstanbul, Tehrana ziyarətə göndərir, ona pul və təmtəraqlı hədiyyələr verir. Hacının elçisi İslam dünyasının ən hörmətli din xadimləri, mücahidlər ilə görüşərək onlardan müsəlman qızların, oğlanlar kimi, müasir məktəblərdə oxuya biləcəyini və adətə zidd bir şey olmadığını təsdiqləyən imzalı və möhürlü rəsmi sənədlər almalı idi.
Bu arada Bakıda müsəlman qızlar üçün müasir “Urus” məktəbinin açılması xəbəri şəhərdə ildırım sürəti ilə yayılır: bu xəbər toy və məclislərdə, bazarlarda və dükanlarda müzakirə edilir. Buna qarşı olan axund və mollalar, “dindar” müsəlmanlar qaranlıq, cahil bir kütləni Tağıyevin fəaliyyətinə qarşı qızışdırırdılar.
Molla Mirzə çox tədbirli bir insan imiş və buna görə də Hacının əmrini mükəmməl şəkildə yerinə yetirir; o dövrdə ən məşhur səkkiz müctəhiddən yazılı izahat gətirir. Tağıyev yenidən öz sarayında ruhaniləri toplayır və bir-bir soruşur: hansı müctəhidə inanırsınız? (O zamanlar hər kəsin ən hörmət etdiyi, sözünu dəyişməz qanun hesab etdiyi müctəhidi var idi ). Onlar cavabında öz kumirlərinin adlarını sadalayır və Hacı, onların qızlara müasir elmlər öyrədilməsinə icazə verdikləri sənədləri göstərir.
“Aleksandrinskiy Qadınlar Məktəbi” köhnə mollaxandan tamamilə fərqli yeni bir məktəb idi.
Bu məktəbin məzunu Nabat xanım Nərimanova məktəbin internatında keçirdiyi illər, daxili intizam qaydaları, orada qəbul edilmiş təlim və tərbiyə sistemi haqqında ətraflı danışır:
“Bizim Bakı Qadın Məktəbimiz bütün Rusiya imperiyasındakı müsəlman qızlar üçün ilk və yeganə məktəb idi. Nəinki Rusiyada, Yaxın və Orta Şərqdə, bütün müsəlman dünyasında ikinci belə bir məktəb yox idi. Həqiqətən Avropa tipli bir məktəb.
Bu məktəbi bitirən qızlar Azərbaycanın ilk qadın müəllimlərinin əsas heyətini təşkil etdilər. Əlbəttə ki, bir çoxları “Aleksandrinka”nı bitirdikdən sonra təhsillərini davam etdirdilər – həkim, iqtisadçı, kitabxanaçı və elm adamı oldular. Mən sənətkarları, dosentləri, hətta vaxtilə Aleksandrinski Qadınlar Məktəbini bitirən professorları tanıyıram.
İlk illərdə Dağıstanlı qızlar kimi geyinirdik, sonra bu paltar, rusların qızlar üçün gimnaziya şagirdlərinin geyimləri ilə əvəz olundu. Qış və yay geyimlərimiz, mərasimlər və şənliklər üçün də geyimlərimiz var idi … Paltarların səliqəsinə və ayaqqabıların təmizliyinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Məktəbdə xüsusi dərzi emalatxanası var idi. İki qadın dərzi məktəbli qızların geyimlərini hazırlayırdı.
Məktəb haqlı olaraq nümunəvi hesab olunurdu və bu hər cəhətdən belə idi: geyim, davranış, etiket, təlim və tərbiyə sistemi …
Məktəb binası uzaqdan diqqəti cəlb edirdi. Hələ içərisi necə gözəl və rahat idi! Hündür tavan və pəncərələri olan geniş işıqlı otaqlar ən isti gündə belə sərinliyini saxlayırdı. Memarın layihə üzərində həvəslə çalışdığı hər şeydən bəlli olurdu. Hər bir xırda şeyi əvvəlcədən nəzərə almışdı.
Sinif otaqları, laboratoriyalar, kitabxana, oxu zalı və qəbul otağı birinci mərtəbədə yerləşirdi. Yuxarı mərtəbədə isə yemək otağı, mətbəx, yataq otaqları, müəllimlər otağı (müəllimlərin hamısı qadın idi), tədbirlər, konsertlər üçün böyük və kiçik zallar, direktor otağı, həkim otağı, namaz otağı (bu otağı məscid adlandırırdıq) var idi. Hamam, kiçik xəstəxana, camaşırxana və digər ev xidmətləri həyətdə yerləşirdi. Gözəl bir bağımız var idi.
Məktəbdə sağlamlığa və təmizliyə xüsusi diqqət yetirilirdi. Məktəb həkimi tez-tez qızlarla şəxsi gigiyena ilə bağlı söhbətlər edir və yataq otağımızı yoxlayırdı. Tibb bacısı dırnaq, qulaq, saç təmizliyinə nəzarət edirdi. Həftədə bir dəfə hamamda yuyunurduq.
Dişlər həftədə iki dəfə yoxlanılırdı. İbtidai sinifdə oxuyan qızlara iki qadın təyin olunmuşdu. Onlar qızların saçlarını darayır, hamamda yuyunmağa kömək edirdilər. Bizi əla qidalandırırdılar – gündə 4 dəfə yemək verilirdi və qida müxtəlif idi. Şorba, plov, dolma, qovurma, bir sözlə hər növ şərq yeməkləri. Bundan əlavə, desert üçün kompotlar, şirniyyatlar, meyvələr. Payız və qış aylarında çoxlarına balıq yağı verilirdi.
Biz kifayət qədər qorunan həyat tərzi sürürdük. Girişdə bir qapıçı var idi, heç kimi, hətta qızların valideyinlərini belə içəri buraxmırdı. Qohumlarla görüşlər üçün xüsusi bir otaq ayrılmışdı.
Tətildə bizi kinoya və ya Tağıyev teatrına aparırdılar. Küçədə çadrasız gəzirdik. Düzdür, qızların bir qismi yaxınlarının qəzəbindən qorxaraq məktəbdə qalırdılar. Yuxarı sinif qızları rus qızlar gimnaziyasında konsertlərə, şənliklərə gedirdilər və onlar da öz növbələrində bizə gəlirdilər. Teatrda klassik əsərlərin (“Yevgeniy Onegin”, “Otello”, “Dezdemona”, “Soyğunçular”) tamaşalarını göstərəndə, yuxarı siniflərdə oxuyan qızları faytonlarla teatra aparır və sonra bu əsərlər üzrə onlara inşa tapşırıqları verilirdi.
1915-16-cı illərdə yuxarı sinifdəki qızları konsertlərə və axşamlara, hətta kişi gimnaziyasına və həqiqi məktəbə aparırdılar.
Məktəbdə dram, ədəbiyyati, rəqs dərnəkləri, qadın xoru var idi. Cümə günləri dram klubu valideynlər üçün tamaşalar və ya konsertlər təşkil edirdi. Bir dəfə “Arşın mal alan” filmini səhnələşdirdik və müəllifi də gecəyə dəvət etdik. Üzeyir bəy dərnəyimizdən çox məmnun qaldı. Tamaşanı da bəyəndi.
Orta məktəbdə bizə ev təsərrüfatı, əl işləri sənəti, tikiş öyrədilirdi. Bir qrup qız məktəbi bitirdikdən sonra Tağıyevə öz əlləri ilə toxuduğu böyük bir panel təqdim etmişdi. Hacı Zeynalabdin, bir qayda olaraq, məzunlarını sarayına dəvət edir, onların şərəfinə şam yeməyi təşkil edir və sonra hərəyə bir qutu şokolad, bir ipək şal, Tolstoy, Puşkin, Lermontov, Karamzindən suvenirlər, böyük Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini, Quranın Azərbaycan dilində versiyasını hədiyyə edirdi.
“Aleksandrinka”ya tez-tez gələn qonaqlardan biri də Tağıyevin həyat yoldaşı Sona xanım idi. O, qızlara hədiyyələr, dəftərxana ləvazimatları, meyvə və şirniyyatlar gətirirdi. Hacı tez-tez dərslərimizdə iştirak edir, müəllimlərə necə cavab verdiyimizi dinləyirdi. Şagirdlərin bir ata kimi uğurlarına sevinirdi. Tez-tez bizə deyirdi:
“Uşaqlarım, qızlarım, həvəslə, düzgün oxuyun. Xoşbəxtlik öyrənməkdədir. Unutmayın, bilik ən böyük sərvətdir. ”
Sinif otaqlarında və yataq otağında təmizlik əczaxanada olduğu qədər fövqəladə idi. Qar kimi ağ örtük və yastıqlar, qu tükündən döşəklər. Çarpayılar həftədə bir dəfə dəyişdirildi. Eyni təmizlik yeməkxanada da hökm sürürdü. Burada öz növbəsində yuxarı siniflərin şagirdləri növbətçilik edirdilər.
İkinci mərtəbədə böyük səhnəsi olan bir teatr salonu var idi. Burada tez-tez məktəbə çadrada gələn, məktəbdə oxuyan qızların azadlığına və davranışlarına heyran olan, onlara gizlincə həsəd aparan analar, bacılar, xalalar üçün çıxışlar və konsertlər təşkil olunurdu. Novruz və Qurban Bayramı tətilində məktəbin tərbiyəçiləri və şagirdləri əl işlərini nümayiş etdirərək sərgilər təşkil edirdilər. Qohumlar və dostlar sərgilərə dəvət edilir, kiçik şam yeməyi təşkil edilirdi. Bütün bunlar Qafqazda və onun hüdudlarından kənarda “Müsəlman Qadın Məktəbinin” şöhrətini görünməmiş dərəcədə artmasına səbəb olurdu.
Məktəb direktorlarından biri Sapima xanım Yakubova idi. O, Sankt-Peterburqdakı universitetin iki fakültəsini bitirmişdi; fizika-riyaziyyat və pedaqogika üzrə, istedadlı müəllim idi, eyni zamanda həddindən artıq tələbkar idi. Sonradan məktəbdə iki illik müəllim hazırlığı kurslarına rəhbərlik etmişdir.
Məktəb kitabxanası xüsusi vurğulanmalıdır. Hacı burada da vəsaitini əsirgəməmişdi. Kitabxanada rus, xarici və şərq klassikaları toplanmışdı. Biz Nizami, Hafiz, Puşkin, Bayron, Turgenev, Tolstoy, Şekspir, Volter, Şiller, Seyid Əzim, Namik Kamal və başqalarının əsərlərini oxuyurduq, çox sayda dövri nəşr və jurnal alırdıq. Həmçinin əlbəttə ki, “Molla Nəsrəddin” jurnalını.
Qəyyumlar məktəb ləvazimatları almağa da xəsislik etməmişdilər: sinif otaqları və kabinetlər xəritələr, qlobuslar, heyvan müqəvvaları – quşlar, heyvanlar, herbari ilə təchiz olunmuşdurlar. Bütün bunlar dərslərdə, imtahanlarda istifadə olunurdu.
1913-cü ildə Tağıyev məktəbi müsəlman qızlar üçün müəllimlər seminariyasına çevrildi. Hacı Zeynalabdin 150 min rubldan əlavə, məktəbin hesabına əlavə 100 min də qoydu. O, Olqinskayadakı passajını da seminariyaya hədiyyə etməyi düşünürdü. Lakin bu zaman Birinci Dünya Müharibəsi başladı və planlarının həyata keçirilməsinə mane oldu. 1918-1920-ci illərdə burada Azərbaycan Respublikası Parlamenti (Məclisi) yerləşirdi. Binanın qarşısında paradlar keçirilir, eyvanda isə hökumət fəaliyyət göstərirdi. Daha sonra burada Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti yerləşirdi.
İndi isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu burada yerləşir.”
