Canlı dil hər zaman onun tərkibindəki jarqon və senzurasız sözlərlə xarakterizə olunur. Hər bir xalqın mədəniyyətində arqo sözlər, belə demək mümkünsə, xüsusi “pərdəarxası” yer tutur, folklorun aşağı təbəqəsinin özülünü təşkil edir. Jarqonlar əksər hallarda heç də təhqiredici xarakter daşımır. Hər hansı xalqın dilində bu sözlər uzun illər boyunca kollektiv müşahidə və analiz nəticəsində yaranan fikri və nəticəni göstərən metaforalardır. Əslində, arqo deyimlər özündə səbəb-nəticə əlaqəsi, əxlaq, söyüş və yumoru əks etdirir.
Rasim Qaracanın “Azərbaycan arqo deyimləri” kitabı ilk dəfə əlimə düşəndə xeyli təəccüblənmişdim. Amma təəccübümün səbəbi kitabın məzmunu yox, bu sahədə aparılan araşdırmaların həcmi və elmi cəhətdən bu kitaba sərf olunan əmək idi. Arqo deyimləri öyrənərək, belə qərara gəldim ki, onlar xalqımızın bir çox xüsusiyyətlərini – qorxularını, həyata, gender, sosial və məişət məsələlərinə münasibətini hərtərəfli şəkildə özündə əks etdirir.
Heç şübhəsiz, arqo deyimlərin müəllifi kişilərdir. Arqo deyimlərdəki qadınlara qarşı yönəlmiş xüsusi alçaldıcı, kobud münasibət də elə bu səbəbdən yaranıb (Nümunə: “Ərə gedəni s*kib divara söykəmirlər”, “Dul arvaddan g*t istəyən kimi”, “Dişi yalanmasa, erkək dolanmaz”, “Deşikli muncuq yerdə qalmaz”). Əlbəttə, zəif kişilər də bu senzurasız sözlərdən öz paylarının alırlar. Kitabda toxunulan mövzular arasında seks ümumiyyətlə başlıca roldadır. O, qisas, alçaltma, cəza aləti kimi göstərilir. Kişi cinsiyyət orqanı isə güclünün zəif üzərində qələbəsinin təzahürü kimi qələmə verilir. Bənzər metaforaların istifadə olunduğu hallara diqqət etsək görərik ki, iştirakçılar əksər hallarda elə kişilər özləridir (“Qorxmaz götə tez s*k girər”, “Kimin s*ki kimin götündə”, “Kimi s*kək qabağa düşək?”). Buna baxmayaraq, heç kim bunu özünə dərd eləmir, necə deyərlər: “Kişinin başına iş gələr”.
Heç kimə sirr deyil ki, söyüş və arqo deyimlərin “istifadəçiləri” cəmiyyətin müəyyən bir hissəsidir. Azərbaycan dili bütün XX əsr boyunca xeyli dəyişmişdir, elə bugün də dəyişilməyə davam edir. Adama elə gəlir ki, 20-30 il müddət geridönülməz linqvistik dəyişikliklər üçün elə də böyük zaman kəsiyi deyil. Lakin aydın məsələdir ki, keçən əsrin 70-ci illərinin azərbaycanlısı ilə müasir bakılının söhbəti baş tutmayacaq, onlar sadəcə olaraq bir-birlərini başa düşməyəcəklər.
XX əsr təkcə tarixi deyil, dilçilik baxımından da maraqlı ola bilər. Son bir neçə əsr ərzində onsuz da böyük dəyişiklik və təsirlərə məruz qalmış Azərbaycan dili (həm yazılı, həm danışıq) müvafiq transformasiyalar olmadan ayaqda qala bilməzdi. Qısa bir zamanda möhkəm kök salan bilinqvizmlə (azərbaycan və rus dillərinin tandemi) yanaşı, baş verən bu transformasiyaların təsirindən Azərbaycan dilində parçalanmalar yarandı. Özünəməxsus yüksək səviyyəli (böyüklərlə, qarşı cins nümayəndəsilə, kolleqalarla) mədəni ünsiyyət dili və daha aşağı səviyyəli (arqo-dil, oğru dili və türmə mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmış) jarqonla zəngin küçə dili.
Maraqlısı budur ki, Azərbaycan dilinin qeyd olunan hər iki qolu inkişaf edir. Mədəni Azərbaycan dili türk və ingilis dillərinin təsirinə məruz qalır, peşəkar terminlərlə, neologizmlərlə zənginləşərək böyüyür, ikinci qol isə zamanla ayaqlaşır, cəmiyyətdəki dəyişikliklərdən təsirlənərək, onları özündə əks etdirir. Nəsillərarası söhbətlərdəki anlaşılmazlığın olduğu dövrdə Rasim Qaracanın işini düzgün qiymətləndirmək bir qədər çətindir. Ümumiyyətlə götürdükdə isə “Azərbaycan arqo deyimləri”, xüsusilə milli arqo sözlər köklərindən, yaşından və peşəsindən asılı olmayaraq istənilən azərbaycanlının anlaya biləcəyi həmin o universal dil ola bilər.
Dəmir sürtüldükcə parlayır.
Живой язык всегда характеризуется наличием в нем мата, матерных слов и устойчивых выражений, носящих нецензурных характер. В культуре любого народа мат играет особую, «закулисную» роль – он отражает базовую суть коллективного бессознательного и является неким строительным камнем, из которого сложен нижний пласт фольклора.
Матерные фразеологизмы и иносказания в большинстве своем не носят оскорбительного характера – на языке народа они являются метафорами, используемыми для того, чтобы выразить сформировавшиеся на протяжении веков результаты коллективного наблюдения и анализа, сравнения схожих данных и выведения итоговой морали. Фактически, эти матерные поговорки есть упакованные в несколько фраз поучительные истории, как правило содержащие: 1) причинно-следственную связь 2) мораль 3) мат 4) юмор.
Когда словарь «Азербайджанские матерные поговорки» (“Azərbaycan Arqo deyimləri”) Расима Гараджа впервые попал мне в руки, я была поражена, но отнюдь не содержанием словаря, а объемом исследования и самого научного труда. Изучая матерные поговорки, я пришла к выводу, что они очень полно и разносторонне отражают суть нашего народа, его страхи, его отношение к жизни, к гендерным и социальным вопросам, темам быта и духовности.
Например, сразу становится понятным, кто именно является «ритором» и автором матерных иносказаний – это исключительно мужчины. Отсюда и ярко-выраженное уничижительное, пренебрежительное, а в лучшем случае снисходительное отношение к женщинам (Примеры: «Ərə gedəni s*kib divara söykəmirlər», «Dul arvaddan göt istəyən kimi», «Dişi yalanmasa, erkək dolanmaz», «Deşikli muncuq yerdə qalmaz»). Не меньше достается и слабым мужчинам. Секс вообще занимает главенствующее положение среди тем, затрагиваемых в словаре – он является орудием мести, унижения и наказания, а мужской половой орган своеобразным мечом возмездия, орудием сильного, угрозой, нависшей над слабым. Причем, если сравнить ситуации, в которых подобные метафоры используются в словаре, становится очевидным, что участниками этих отношений являются, как правило, мужчины (Пример: «Qorxmaz götə tez s*k girər», «Kimin s*ki kimin götündə», «Kimi s*kək qabağa düşək?»). Однако, трагедии из этого никто не делает, ведь как говорится: kişinin başına iş gələr.
Носителями матерного и арго языка является определенный срез общества. Азербайджанский язык на протяжении всего двадцатого века менялся стремительно и продолжает меняться и сегодня. Казалось бы, 20-30 лет ничтожно малый срок для необратимых лингвистических изменений. Но беседа жителя Азербайджана 70-х годов ХХ века и сегодняшнего Бакинца могла бы закончится коммуникативным провалом, они просто не поняли бы друг друга – речь современного азербайджаноязычного Бакинца пестрит, как правило, исковерканными заимствованиями из русского языка.
Так ХХ век может быть интересен не только с точки зрения истории, но и с позиции лингвистики. Азербайджанский язык, и так претерпевший огромное количество влияний и изменений (как устный, так и письменный) за последние несколько веков, не мог пережить революцию и перестройку без соответствующих трансформаций. В результате этих трансформации помимо возникшего и быстро укоренившегося билингвизма (тандем азербайджанского и русского языков), появилась и диглоссия внутри одного только азербайджанского языка – он разделился на высокий (язык общения со старшими, противоположным полом, по работе) – своеобразный язык «приличного» общения, и низкий (арго-язык, матерный азербайджанский, испытавший огромное влияния русской «фени» и тюремной культуры в целом) – язык улицы, приправленный жаргоном.
Интересно, что развиваются оба азербайджанских языка – «приличный» испытывает влияние турецкого и английского, пополняется профессиональными терминами, растет, полнясь неологизмами, да и второй движется в ногу со временем, откликаясь на все изменения, происходящие в обществе и отражая их.
В ситуации огромного разрыва между дискурсами разных поколений, сложно переоценить значение работы, проделанной Расимом Гараджа: «Азербайджанские матерные поговорки» в частности и народный мат в целом могут вполне стать тем универсальным языком, который поймет любой азербайджанец, несмотря на его происхождение, возраст и род деятельности.
Dəmir sürtüldükcə parıldar
Sərbəst müəllif və şair, rəssam. 2013-2018-ci illərdə “Nərgiz” jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir. Şeirləri stihi.ru saytında nəşr olunur.
