OXU VƏ OYAN!
Hamımıza köhnə “Öz yurdunda adam peyğəmbər olmur” deyimi tanışdır. Sıravi azərbaycanlı rahat şəkildə bu deyimi həyatının şüarına çevirə bilər, çünki o, hətta yerli pop-müğənniləri ölkə xaricində uğur qazandıqdan sonra qəbul etməyə başlayır. Bir-birimizə qarşı bu münasibət dərin şəkildə milli xarakterimizə hopub. Bizim milli huşsuz folklorumuzdan bir misal: “Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşı”. Belə çıxır ki, biz bunu anlamadan, öz ölkəmizi bir məzarlıq kimi qəbul edirik? Bəs yaxşı, əgər insanımız hansısa səbəbə görə xaricə gedə bilmədisə, deməli bu məzarlığın qarovulçusu, və ya, daha dəhşətlisi, bir meyitdir?
Ömrümün əksər hissəsini keçirdiyim Köhnə Əhmədlidə, qəbiristanlıqda yaşayan bir molla ailəsi var idi. Böyük qızlarını kirayə qalan pakistanlıya ərə vermişdilər və buna çox sevinirdilər. Usanmadan hər yerdə “Qızı xariciyə verdik, xariciyəəə!!!” deyə bağırırdılar.
Lakin bizim cəmiyyətdə deyil, icma daxilində yaşamaq istəyimizdən qürurlanmağa haqqımız yoxdur. “Müasir Avropa fəlsəfəsi oçerki”ndə Merab Mamardaşvili faşist Almaniyası timsalında icma həyatı və psixologiyasının təhlükəsi barədə xəbərdarlıq edir. Görkəmli filosof növbəti fikri sübut edir: xalqın hakimiyyət bölgüsü olmadan mövcudluğu və özünü idarə etməsi haqda düşüncə ona gətirib çıxarır ki, cünun fürer xalqı öz ağılsızlığına yoluxdurur və onunla qüvvətləndirir.
Şübhə edirəm ki, hardasa şüurumuzun dərin qatlarında biz ölü olduğumuzu anlayırıq. Yəni Mamardaşvilinin dediyi kimi, hələ ki ilk dəfə doğulmuşuq və ət maşınları kimi yaşayırıq. Biz ən çox “ikinci doğuluşdan”, ayılmadan, ruhun və intellektin həqiqi həyatı üçün yenidən dirilməkdən qorxuruq. Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər”ini bu prizmadan başa düşmək olmazmı?
Doğuluş travması birinci və ən ağır travmadır. Lakin bir çox travmanı 3 praktika sayəsində dəf etmək olar: tənqidi düşüncə, mötədil sinizm, yumor hissi. Bu naməlumluq, yeni, əsl həyata göz açmaq qorxusunu aradan götürən bir çeynənmiş lətifə danışım:
“Əkizlər ananın qarnında oturublar. Biri digərindən soruşur:
- Necə düşünürsən, bayırda nə isə var?
- Bilmirəm. Hələ ki oradan qayıdan olmayıb, – deyə o birisi cavab verir”.
Nobel laureatı, şair və tənqidçi Tomas Sternz Eliotun çox gözəl bir ifadəsi var: “Vətənpərvərlik özün üçün seçdiyin peşəyə olan sədaqətdən başlayır”. Bənzər, lakin yerli reallıqlara uyğunlaşdırılmış deyimi, BDU-nin fəlsəfə fakültəsində oxuyarkən bir müəllimimdən eşitmişdim: “Bax mənə deyirlər ki, o uşağa qiymət yaz, yaxşı oğlandır. Bu mənim üçün çətin deyil, yaza bilərəm və onun yaxşı olub-olmamağı vacib deyil. Metronun girişində saysız-hesabsız yaxşı oğlanlara rast gələ bilərsən. Ölkəyə yaxşı oğlanlar yox, profesionallar lazımdır”.
Bu fikirləri ona gətirirəm ki, xammal kimi biz azərbaycanlılar son dərəcə istedadlıyıq. Vallah! Gəlin sızıldamağı, başqalarının qorxması üçün özümüzə vurmağı yığışdıraq. Bizi qardaş türkiyəlilərlə müqayisə etsək, bizim təkcə ticarət işlərində özünü biruzə verməyən, təbii kreativliyimizi aydın şəkildə görmək olar. Əslində bizə cır istedadımızı yonub müasir reallığa calayacaq, bir azca əməksevərlik və anlayışlıq lazımdır.
Məhz anlayışlığımızın sayəsində, sənin bütün nailiyyətlərinin və uğurlarının qeyd olunmaması lazım gələn, onların bəxt və ya ifşa ərəfəsində bir dələduzluq olduğu təəssüratına bağışlayan, ümummilli fırıldaqçı sindromumuzu görə bilirik. Psixoloqların dediyinə görə bu sindrom bizdə hələ uşaq ikən formalaşır: valideynlər ya uşağı həddindən artıq tərifləyir, ya da onun hər sözünün, fikrinin, hərəkətinin əhəmiyyətini inkar edir ki, nəticədə bu kompleks artıq bizim iliyimizə işləyir və artıq bu cür yetkinlik halına çatmış insan valideynlərinin narazı obrazlarını sezir.
Öyrənilmiş əlacsızlıq bizim başımıza ucalıq gətirmir. Eləcə də öz məharətlərimizin gizlədilməsi və alçaldılması. Biz nigarançılıq bilmədən həyat yaşamaq naminə qurduğumuz taleyimizə görə məsuliyyət daşıyırıq.
ПРОСНИСЬ И ПОЙ!
Всем нам известна стародавняя поговорка «Нет пророка в своем отечестве». Среднестатистический азербайджанец легко может превратить эту поговорку в девиз своей жизни, ибо даже местных поп-звезд признает только после того, как те завоюют успех вне пределов родины. Подобное отношение друг к другу глубоко въелось в наш национальный характер. Вот пример навскидку из отечественного фольклора – нашего национального бессознательного: “Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşı”. Неужели мы, даже не отдавая себе в этом отчета, воспринимаем собственную страну в качестве кладбища? Ну, а если человеку по тем или иным причинам не удалось поездить по заграну, то, что, выходит, что он кладбищенский сторож или, того хуже, трупак?
В Старых Ахмедлах, где я прожил значительную часть своей сознательной жизни, на кладбище проживала семья моллы. Старшую свою дочь они выдали за квартиранта-пакистанца и очень тому радовались, без устали повторяя: “Qızı xariciyə verdik, xariciyəəə!!!”.
Но мы не имеем права гордиться желанием жить не в обществе, а общине. В «Очерке современной европейской философии» Мераб Мамардашвили предупреждает об опасности общинной жизни и психологии на примере фашистской Германии. Выдающийся философ убедительно доказывает: мысль о том, что народ существует и должен непосредственно управлять сам собой без разделения властей, без системы представительства («Один народ, один фюрер») приводит в итоге к тому, что безумный фюрер заражает и заряжает своим безумием целую нацию.
Я подозреваю, что где-то в закромах сознания мы понимаем, что мертвы, то есть родились, как говорит Мамардашвили, покамест в первый раз и живем как мясные машины. Больше всего мы боимся «второго рождения», пробуждения, воскрешения для истинной жизни духа и интеллекта. Разве не могут быть прочитаны «Мертвецы» Джалила Мамедкулизаде и с этого ракурса?
Травма рождения – первая и наиболее сильная травма. Но многие травмы можно преодолеть с помощью трех практик: критического мышления, умеренного цинизма, чувства юмора. Я процитирую один бородатый анекдот, легко развеивающий этот самый страх перед неизвестностью – рождением к новой, настоящей жизни:
«Сидят в утробе матери близнецы. Один спрашивает другого:
– Как думаешь, снаружи что-то есть?
– Не знаю, – отвечает тот. – Оттуда еще никто не возвращался».
У нобелевского лауреата, поэта и критика Томаса Стернза Элиота есть замечательное высказывание: «Патриотизм начинается с верности выбранной для себя профессии».
Нечто схожее, но адаптированное к местным реалиям, я в свою бытность студентом филфака БГУ неоднократно слышал от одного своего преподавателя: «Вот мне говорят, напиши такому-то оценку, он хороший парень. Мне не трудно, написать я могу, и неважно хороший он парень или нет. Возле выхода метро хороших парней навалом. Стране нужны не хорошие парни, а профессионалы».
Я всё это веду к тому, что как сырой материал мы, азербайджанцы, чрезвычайно талантливы. Ей-богу! И давайте перестанем прибедняться, перестанем бить своих, чтоб чужие боялись. Стоить сравнить нас с братьями-турками, как сразу станет очевидной наша врожденная креативность, проявляющаяся не только в делах торговых. По сути, всё, что нам нужно это немного трудолюбия и осознанности, которые помогли бы отшлифовать наш дикий талант и встроить его в современные реалии.
Именно благодаря осознанности мы можем выявить наш общенациональный синдром самозванца, когда кажется, что все твои заслуги и успехи не стоят упоминания, что они дело везения либо плод мошенничества, которое вот-вот раскроется. Психологи утверждают, что данный комплекс закладывается еще в детстве: родители либо перехваливают ребенка либо всячески отрицают значимость его слов, мыслей и действий, в результате чего установка вписывается в глубинные слои сознания и даже уже повзрослевший человек смутно ощущает образ недовольных им родителей.
Выученная беспомощность не делает нас краше. Как не делает нас краше заискивание и принижение своих достоинств. Мы в ответе за то, как строим собственную судьбу, чтобы прожить жизнь, не зная смятения.
VarYox 2018-ci ildə yaranmış onlayn incəsənət və mədəniyyət portalıdır. Yerli və xarici incəsənət xəbərlərini, yenilikləri paylaşırıq. Rəngli video kontentlərimiz, analiz və resenziyalarımız, podkastlarımız yenilikçi və yaradıcı komandamız tərəfindən dayanmadan bişirilib isti-isti sizə təqdim edilir.
