Müstəmləkəçilik bir qrupun digəri tərəfindən tabe edilməsi ilə xarakterizə olunan çoxşaxəli hökmranlıq kimi həyata keçirilir. Bəziləri müstəmləkəçiliyi (yad millət tərəfindən birbaşa idarəçilik) imperializmdən (hakimiyyətin dolayı formaları) fərqləndirsə də, əsas mövzu eyni qalır: güc və nəzarət. Tarixən müstəmləkəçiliyə bəraət verən səbəblər çox vaxt “müstəmləkəçinin” “müstəmləkələşdirilmiş” üzərində olan üstünlüyünə əsaslanır. Xarici qurum nəzarəti ələ keçirdikdə və öz mənfəətinə xidmət edən sistem qurduqda, bu sistemi təsvir etmək üçün “müstəmləkəçi” və “müstəmər” ifadələrini istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab etmək olar. Lakin kolonializmin ümumiləşdirilmiş tərifi, müxtəlif və dəyişən qlobal ünsiyyətlərin mürəkkəbliyini anlamağa kömək etmir (Spivak və b., 2006). Bu üstünlüyün siyasi, iqtisadi, mədəni və linqvistik də daxil olmaqla bir çox cəhətləri var. Özünü üstün hesab edən müstəmləkəçi bunu bir missiya olaraq görür.
Müstəmləkəçilik anlayışı tez-tez Avropa kontekstində işlədilsə də, eyni anlayış Azərbaycan üçün də tətbiq edilə bilər, çünki müstəmləkəçiliyin xüsusiyyətlərinin əksəriyyəti Çar Rusiyası və Azərbaycan, daha sonra isə Sovet İttifaqı ilə Azərbaycan arasında mövcud olmuşdur. Vatanabadinin (1996) fikrincə, bərabərliyi təbliğ etmək bəhanəsi ilə sovet rejimi çarizm dövründə mövcud olan müstəmləkə dinamikasını davam etdirmişdir. Çarlıq dövründə Rusiyanın təsiri açıq-aşkar olsa da, Corc Oruellin də qeyd etdiyi kimi yeni Sovet hökümətində ruslar başqaları ilə nisbətdə “daha çox bərabər” idilər. “Sivilizasiya” və “modernləşmə” gətirmək iddiasında olan Sovet Rusiyası, xüsusən də Azərbaycan kimi bölgələrdə siyasi, iqtisadi və mədəni nəzarətini təmin etmişdir.
Bununla belə, Nandy (1989) qeyd edir ki, müstəmləkəçilik iki cəbhədə hərəkət edir. Birincisi müəyyəndir, buna torpaq işğalı da daxildir. İkincisi isə əksinə, daha mahir formada aparılaraq mədəniyyətə, təhsilə və düşüncəyə nüfuz edir (s.15). Bu kontekstdə fiziki müstəmləkəçilik təbii ehtiyatlara və ərazilərə nəzarət kimi, mədəniyyətə nüfuz edən müstəmləkəçilik isə “rus bölməsindəki tələbələr daha ağıllıdır” və ya “rus dilində danışmaq daha kübardır” kimi miflərdə özünü göstərir.
Müstəmləkəçinin motivlərini başa düşmək nisbətən daha sadədir, lakin müstəmləkələşdirilmişin psixikasını anlamaq isə qəlizdir. Mişel Fuko özünün güc nəzəriyyəsində güc və hakimiyyət barədə fikirlər irəli sürür. Fuko gücü hər yerdə, hər şeydə geniş yayılmış şəkildə görür. “Güc kobud güc kimi təzahür edə bilsə də, o, eyni dərəcədə mədəni maarifləndirmənin xeyirxah təminatçısı kimi də çıxış edir. Belə ikililik vasitəsilə güc həm siyasi sərhəd kimi, həm də mədəni fürsət kimi təqdim olunur” (Gandhi, 1998, s. 14).
Mədəni kimliklər mədəniyyətlər arasında mücərrəd müqayisələrdən, müstəmləkəçilərin hökmranlıq etmək istədikləri “qeyridən” fərqli olaraq öz şəxsiyyətini müəyyən etməkdən ortaya çıxır (Said, 2001). Beləliklə, çox vaxt “inkişaf etmiş” kimi qəbul edilən müstəmləkəçinin mövqeyi müstəmləkə cəmiyyətləri üçün ölçü meyarına çevrilir. Kolonializm yerli mədəniyyəti birbaşa silmir, əksinə onu yenidən müəyyənləşdirir və məhdudlaşdırır, onu öz xalqına qarşı çevirərək, təzyiqdən qurtulmaq ümidi ilə onları müstəmləkəçilərə bənzəməyə vadar edir (Kortright, 2003). Ona görə də müstəmləkəçiyə “oxşamaq” arzusunu asanlıqla anlamaq olar, çünki bu, “qeyri ” və “müstəmləkələşdirilmiş” olmanın ağrısını yüngülləşdirir.
Müstəmləkəçilik irsinin müstəmər üçün ağrı və iztirablı olduğu danılmazdır. Bu özünü yalnız tarixi olaraq zülm və istismarda deyil, həm də müstəmləkələşdirilmiş xalqların kollektiv psixikasında göstərir. Müstəmləkəçinin başqaları tərəfindən “mədəni” kimi anlaşılmaq üçün apardığı daxili mübarizə həm müstəmləkə rəvayətlərinin dərin köklü təsirini, həm də bu hekayələrin onların şüuruna vurduğu zərbələri ortaya qoyur. Bu rəvayətlər çox vaxt şəxsiləşdirilir və müstəmləkələşdirilmiş xalqların bir zamanlar onları tabe etmiş qüvvələrdən daim təsdiq axtardıqları dərin şəxsiyyət böhranına gətirib çıxarır.
Müstəqillikdən sonra bir çox cəmiyyətlər müstəmləkə keçmişlərindən uzaqlaşaraq sağalmağa çalışırlar. Onlar yenidən qurmağa, yerli adət-ənənələri dirçəltməyə və milli kimlikləri dəyişdirməyə cəhd edirlər. Bununla belə, müstəmləkəçiliyin nəticələri tez-tez fərqli emosiyalar təqdim edir: yeni qazanılmış azadlığı qeyd etməyin sevinci illərlə davam edən əzab və narahatlıqlarla birləşir. Bu gərginlik milli siyasətləri formalaşdıra, mədəni özünüifadələrə və hətta şəxsiyyətlərarası münasibətlərə də təsir edə bilər.
Bu cür perspektivlər müstəmləkəçilik ideologiyalarının cəmiyyət quruluşunun dərinliyinə necə yerləşdiyini göstərir. Müstəqillikdən 32 il sonra belə bu suallar adamı təəccübləndirir: “Niyə rusdillilərin “ali” təbəqəyə aid olması haqda fikir mövcuddur?” və ya “Niyə bəziləri nostaljik olaraq sovet dövrünün daha yaxşı olduğuna inanır?” Bunlar yalnız zərərsiz fikirlər olmamaqla bərabər, həm də müstəmləkəçiliyin dərin izlərininin göstəricilərdir. Onlar post-müstəmləkə cəmiyyətindəki şəxsiyyətin mürəkkəbliyini vurğulayırlar. Özünüidarəetmə və suverenlik istəyi və bu istəyə daim meydan oxuyan keçmişin kölgəsi ilə birlikdə mövcuddur. Bu fikirlər bəzilərinin mübarizə apardığı koqnitiv dissonansı, müstəmləkə keçmişinin yaralarının yeni əldə edilmiş müstəqilliyin qüruru ilə üst-üstə düşdüyünü vurğulayır. Bu, rəsmi strukturlar fəaliyyətlərini dayandırdıqdan sonra belə müstəmləkəçiliyin qeyri-maddi irslərinin ağıllara və ürəklərə təsirinin sübutudur.
İstinadlar:
- Bhattacharya, K. (2015). Diving deep into oppositional beliefs: Healing the wounded transnational, de/colonizing warrior within. Cultural Studies? Critical Methodologies, 15(6), 492-500
- Gandhi, L. Postcolonial Theory: A Critical Introduction. pp. 1-63
- Kortright, C. (2003). Colonization and identity. The Anarchist Library, 1-14
- Nandy, A. (1989). Intimate enemy. Oxford: Oxford University Press
- Said, E. W. (2001). The Edward said reader. Granta Books.
- Spivak, G. C., Condee, N., Ram, H., & Chernetsky, V. (2006). Are we postcolonial? Post-Soviet space. PMLA, 121(3), 828-836
- Vatanabadi, S. (1996). Past, Present, Future, and Postcolonial Discourse in Modern Azerbaijani Literature. World Literature Today, 70(3), 493-497
ODTÜ Sosiologiya məzunu, Çarlz Universiteti – İctimai və Sosial Siyasət Magistr dərəcəsi tələbəsi
